Nhiều vụ xung đột giữa người dân – doanh nghiệp quanh việc dân mất đất, còn doanh nghiệp lấy đất lập dự án, nhưng lại phớt lờ nghĩa vụ với môi trường. Hàng loạt những vấn đề xã hội nảy sinh là hệ luỵ của việc khai thác ồ ạt tài nguyên khoáng sản nhưng không quan tâm đến khắc phục hậu quả về môi trường và đền bù thiệt hại cho người dân bị mất đất đã được nêu lên tại hội thảo do Trung tâm Con người và thiên nhiên (PanNature) phối hợp với Liên minh khoáng sản Việt Nam tổ chức sáng 23.10.
Dân sống chung với ô nhiễm, tiếng ồn
Theo số liệu của Liên minh Khoáng sản công bố thì đang có một tỉ lệ nghịch giữa sự phát triển các hoạt động khai thác khoáng sản và tỉ lệ đói nghèo ở các địa phương. Khai thác khoáng sản thường để lại những hậu quả nặng nề về môi trường và xã hội, trong đó, công đồng địa phương được xem là đối tượng chịu ảnh hưởng nặng nề nhất.
Một ví dụ cụ thể tại mỏ sắt Trại Cau (Thái Nguyên), mỏ được khai thác từ năm 1969 với 21 điểm mỏ được cấp phép, chủ yếu là mỏ lộ thiên với công nghệ tuyển quặng do Trung Quốc thiết kế. Ông Đặng Quốc Tuấn, người dân sống ở tổ 14, thị trấn Trại Cau, Đồng Hỉ, Thái Nguyên, cho biết: Hàng ngày, người dân luôn phải sống chung với ô nhiễm, bụi và tiếng ồn. Công nghệ tuyển quặng của những năm 60 nên phải nổ mìn phá đá, nhiều mảnh vỡ rơi trúng đầu người dân.
“Đã nhiều hộ dân kiện chủ mỏ thì được giải thích qua quýt là đã làm đúng quy định, khu vực nổ mìn cách xa khu dân cư. Nhưng người dân cho rằng, ngay từ báo cáo đánh giá tác động môi trường của dự án không chuẩn. Khu vực này còn tiềm ẩn hiểm hoạ sụt lún nghiêm trọng, khiến dân luôn sống trong sợ hãi” – Ông Tuấn cho hay.
Ông Nguyễn Trung Tâm (người dân sống ở tổ 15 thị trấn Trại Cau) nêu rằng, sau khi nhận tiền bồi thường trả mặt bằng cho dự án, chỉ có một số ít con em được dự án nhận làm việc. Mất đất, mất kế sinh nhai, 80 hộ dân chỉ có khoảng 6-7 ha, nhiều người trong số này còn tuổi lao động nhưng không thể chuyển đổi nghề, khu tái định cư thiết kế bất cập, thường xuyên ô nhiễm do bụi, xả thải khiến đời sống người dân gặp nhiều khó khăn.
Ông Vũ Đăng Khoa – Chủ tịch UBND thị trấn Trại Cau – thừa nhận hoạt động khoáng sản tuy có tạo nguồn thu lớn cho ngân sách nhưng hệ luỵ với môi trường là vô cùng lớn như sụt giảm mực nước ngầm, bụi, sụt lún, sạt lở đất, hệ thống đường bộ bị hư hỏng do xe tải trọng lớn phá nát… Ông cảnh báo, ở thị trấn Trại Cau, có khoảng 200 hộ dân nằm trong vùng đặc biệt nguy hiểm, có thể sụt lún bất cứ lúc nào, nhưng chưa thấy cơ quan có trách nhiệm nào đứng ra xử lý… Từ năm 2009-2012, chính quyền địa phương và Công ty Gang thép Thái Nguyên đã ước tính thiệt hại tài sản lên tới trên 20 tỉ đồng, nhưng người dân vẫn phải buộc mình “sống chung với lũ”, không cách nào khác.
Dân thiệt đơn, thiệt kép
Theo bà Trần Thị Thanh Thuỷ – Điều phối viên Liên minh Khoáng sản, mặc dù Luật Khoáng sản và Nghị định 74 về phí bảo vệ môi trường trong khai thác khoáng sản đều có điều khoản ưu tiên cho chính quyền và người dân địa phương khu vực bị lấy đất được hỗ trợ đầu tư nâng cấp hạ tầng, công trình phúc lợi, được bồi thường hỗ trợ tái định cư, chuyển đổi nghề nghiệp khi bị thu hồi đất nhưng trên thực tế, người dân và chính quyền lại không hề được thụ hưởng. Một khảo sát của Liên minh khoáng sản tại 30 xã có hoạt động khai thác mỏ cho thấy, chỉ có 6 xã cho biết có nhận được các khoản phân bổ tài chính từ khai thác khoáng sản, 12 xã không nhận được nguồn phân bổ tài chính và 12 xã còn lại không biết có nhận được hay không. Trong số này, có 21 xã cho biết chưa từng được đầu tư các công trình, dự án bảo vệ môi trường, 9 xã được đầu tư duy nhất công trình nước sạch, nhưng nguồn vốn lại thuộc các chương trình mục tiêu quốc gia như 135, 925… Thậm chí, có xã được hỏi cho biết, được phân bổ nguồn thu từ phí môi trường, song nguồn thu này lại được sử dụng sai mục đích, chi cho việc trả lương cho cán bộ và các hoạt động khác của xã.
Theo ông Nguyễn Văn Quảng – đại diện Công ty Gang thép Thái nguyên – mỏ sắt Trại Cau phân trần đơn vị hàng năm đều đóng phí bảo vệ môi trường, tính đến nay đã nộp trên 100 tỉ đồng, riêng năm 21014, thuế tài nguyên và phí môi trường Công ty đã nộp lên tới 45 tỉ đồng. Thế nhưng, có một thực tế là khoản tiền nhằm đền bù thiệt hại cho người dân thì bản thân những người dân ở vùng dự án lại không với tới được. Ông Vũ Đăng Khoa -Chủ tịch UBND Thị trấn Trại Cau – nêu một thực tế rằng, nguồn thu từ phí bảo vệ môi trường đầu tư trở lại cho địa phương để xây dựng tuyến đường đô thị Trại Cau lên tới 40 tỉ đồng, nhưng thị trấn lại chưa được hưởng một đồng nào từ tiền thuế tài nguyên.
“Quy định của nhà nước đã có, nhưng rất chung chung, không có quy định cụ thể, tỉ lệ phân bổ cho ngân sách tỉnh, huyện, xã, và không công khai các mức điều tiết khoản thu từ hoạt động khoáng sản để hỗ trợ cho kinh tế địa phương. Nên đang xảy ra tình trạng tỉnh, huyện được điều tiết nguồn thu, nhưng đến xã lại không nhận được” – ông Khoa nói.
PGS.TS Phạm Bích San – Viện trưởng Viện nghiên cứu xã hội và các vấn đề phát triển cho rằng, từ thực tế trên cho thấy, việc xảy ra các xung đột giữa doanh nghiệp – người dân và đôi khi cả chính quyền là do quy trình thực thi chính sách thiếu minh bạch, thiếu thông tin và thiếu sự giám sát của cộng đồng. Trên thực tế, việc thu phí bảo vệ môi trường đang được sử dụng chưa đúng mục đích, gây ra sự bất công bằng trong khai thác và sử dụng tài nguyên, dẫn đến những khiếu kiện kéo dài của người dân.
Nguồn: Lao động
