Mục Diễn đàn VNF kỳ này tham vấn ý kiến của hai chuyên gia về bảo tồn tự nhiên và môi trường về đề xuất mới đây liên quan đến “đường thủy xuyên Á” trên sông Hồng.
Như VietnamFinance đã đưa tin, mới đây công ty Xuân Thiện, thành viên Tập đoàn Xuân Thành đã đưa ra đề xuất về việc đầu tư dự án đường thủy xuyên Á trên sông Hồng theo hình thức BOO.
Theo đề xuất này, nhà đầu tư sẽ xây dựng 6 đập dâng nước và âu tàu, nạo vét luồng sông Hồng đoạn từ Việt Trì lên Lào Cai (dài 288 km) theo tiêu chuẩn cấp quy hoạch sông cấp III; kết hợp xây dựng 6 nhà máy thủy điện nhỏ (cấp II) kiểu tuabin trục ngang cột nước thấp với tổng công suất thiết kế khoảng 228 MW.
Đồng thời, phía Xuân Thiện sẽ xây dựng 7 cảng dọc tuyến từ Hà Nội tới Lào Cai bao gồm: cảng Phố Mới, Apatit, Quý Xa (Lào Cai), cảng Văn Phú (Yên Bái), cảng Ngọc Tháp, Cổ Tiết (Phú Thọ), cảng phía Bắc (Hà Nội). Địa điểm xây dựng thuộc các tỉnh Phú Thọ, Yên Bái, Lào Cai và Hà Nội.
Tổng vốn đầu tư của dự án này dự kiến lên tới trên 1,1 tỷ USD (khoảng 24.500 tỷ đồng). Cơ cấu vốn gồm 30% tổng mức đầu tư do nhà đầu tư góp bằng vốn chủ sở hữu; phần còn lại sẽ được huy động vốn vay thương mại, với lãi suất vay nội tệ là 9%/năm và lãi suất vay ngoại tệ là 4%/năm.
Nếu được phê duyệt, dự án sẽ được xây dựng trong 6 năm, từ năm 2016 – 2021. Với nguồn thu chính là phí luồng tuyến (đoạn Việt Trì – Yên Bái thu từ 10.000 đồng đến 15.000 đồng/tấn; đoạn Yên Bái thu 40.000 – 45.000 đồng/tấn); bán điện (giá bán điện khởi đầu là 1.900 đồng/kWh và có lộ trình tăng giá lên tới 3.560 đồng/kWh),… nhà đầu tư kỳ vọng hoàn vốn dự án trong vòng 25 năm.
Đề xuất này ngay lập tức nhận được nhiều phản hồi của các chuyên gia, nhà khoa học trên cả nước do đây là lần đầu tiên một đề xuất như vậy được đưa ra, trong khi sông Hồng không chỉ là một con sông bình thường mà còn mang theo nhiều giá trị lịch sử, văn hóa riêng; đồng thời cũng là con sông đang chảy qua lòng thủ đô Hà Nội.
Để bạn đọc có được sự hình dung đầy đủ những tác động của dự án này, VietnamFinance đã tiến hành cuộc phỏng vấn bàn tròn với hai chuyên gia về bảo tồn tự nhiên và môi trường, nhằm góp phần cung cấp thêm thông tin, góc nhìn và cách thức tiếp cận đầy đủ nhất về dự án.
Khách mời thứ nhất là ông Trịnh Lê Nguyên, Giám đốc Trung tâm Con người và Thiên nhiên (PanNature), thành viên của Liên hiệp các hội khoa học và kỹ thuật Việt Nam. PanNature là tổ chức phi lợi nhuận, hoạt động nhằm bảo vệ môi trường, bảo tồn sự đa dạng và phong phú của thiên nhiên, nâng cao chất lượng cuộc sống của cộng đồng địa phương thông qua tìm kiếm, quảng bá, thực hiện các giải pháp bền vững và thân thiện môi trường. (www.nature.org.vn/vn)
Khách mời thứ hai là TS. Phạm Quang Tú, chuyên gia về môi trường và xã hội. Ông Phạm Quang Tú đã từng làm việc với tư cách là Viện trưởng, Viện Tư vấn phát triển (CODE), một cơ quan nghiên cứu khoa học và phản biện độc lập. Ông từng tham gia triển khai các đề án phản biện đối với các dự án khai thác bauxite Tây Nguyên, quy hoạch phát triển kinh tế xã hội vùng Tây Nguyên và dự án quy hoạch phát triển vùng đồng bằng sông Cửu Long đến năm 2100.
Điều phối cuộc thảo luận là nhà báo Hoàng Anh Minh, Trưởng ban biên tập của VietnamFinance.
Nhà báo Hoàng Anh Minh: Như chúng ta đều biết, theo các quy định hiện hành, các nhà đầu tư có quyền đưa ra các đề xuất liên quan đến hoạt động sản xuất kinh doanh nếu họ thấy là phù hợp. Tuy nhiên, việc có chấp thuận đề xuất đó hay không phụ thuộc vào ý chí của Nhà nước, và quyết định đưa ra, về lý thuyết, phải dựa trên sự hài hòa lợi ích các bên liên quan. Trong trường hợp này, quan điểm của các ông là gì?
Ông Trịnh Lê Nguyên: Việc các doanh nghiệp, nhà đầu tư đề xuất các dự án phát triển là chuyện bình thường. Tuy nhiên, đối với các dự án có quy mô, mức độ ảnh hưởng lớn như đại dự án này, cần xem xét dưới góc độ chiến lược, quy hoạch phát triển kinh tế – xã hội cũng như các tác động tiềm tàng trước mắt và lâu dài. Bên cạnh ý kiến tham mưu của các bộ ngành, tôi nghĩ Chính phủ cũng nên lắng nghe ý kiến phản biện từ xã hội và giới chuyên gia để có thêm thông tin cho quá trình ra quyết định.
Ông Phạm Quang Tú: Tôi cho rằng Chính phủ cần thận trọng trong việc đưa ra ý kiến chỉ đạo, thậm chí chỉ mới ở mức độ thông qua chủ trương đầu tư như đề xuất của chủ đầu tư và Bộ Kế hoạch Đầu tư. Trong văn bản của Bộ Kế hoạch và Đầu tư tôi chỉ mới thấy ý kiến của các bộ, ngành và địa phương và tập đoàn EVN mà chưa hề thấy ý kiến của các tổ chức xã hội, của người dân.
Với những dự án lớn và có ảnh hưởng rộng tới dân sinh – xã hội như thế này, tôi đề nghị Chính phủ nhất thiết phải tổ chức lấy ý kiến của các tổ chức xã hội, các tổ chức phi chính phủ và người dân trước khi đưa ra quyết định.
Nhà báo Hoàng Anh Minh: Đề xuất “đường thủy xuyên Á” được đưa ra trong bối cảnh vụ khủng hoảng cá chết ở miền Trung đang tiếp diễn và chưa có kết luận cuối cùng. Hơn lúc nào hết, vấn đề bảo vệ môi trường, bảo tồn tự nhiên đã và đang được đặt ra một cách nghiêm túc nhất. Làm thế nào để người dân, các tổ chức xã hội tham gia nhiều hơn vào việc giám sát, phản biện các dự án kinh tế để đảm bảo các mục tiêu về môi trường và tự nhiên?
Ông Phạm Quang Tú: Chính phủ nên giao cho một số tổ chức xã hội, tổ chức khoa học tổ chức các phản biện độc lập đối với ý tưởng dự án này cũng như với các đề xuất tương tự. Trong mọi trường hợp, sự góp ý, phản biện của các bên liên quan là rất cần thiết!
Ông Trịnh Lê Nguyên: Để công chúng và các tổ chức xã hội có thể tham gia một cách có ý nghĩa, nhất thiết phải tạo điều kiện tiếp cận thông tin và minh bạch. Thông tin về đề xuất dự án, ý kiến tham mưu, thẩm định của các cơ quan chính phủ đối với dự án cần được công khai. Như vậy cũng sẽ góp phần gia tăng trách nhiệm cho các cơ quan được giao nhiệm vụ thẩm định dự án. Công chúng cũng sẽ có cơ sở để giám sát việc thực hiện của các cơ quan công quyền. Thông tin công khai cũng sẽ giúp các tổ chức xã hội có thể giám sát và phản biện các dự án phát triển một cách kịp thời.
Sông Hồng từ lâu vẫn là “hệ sinh thái tự nhiên”, là nguồn sống của toàn bộ khu vực đồng bằng sông Hồng
Nhà báo Hoàng Anh Minh: Xin hỏi ông Trịnh Lê Nguyên, trên quan điểm một nhà hoạt động về bảo tồn thiên nhiên, theo ông toàn bộ hệ sinh thái sông Hồng sẽ bị tác động như thế nào nếu dự án này được chấp thuận?
Ông Trịnh Lê Nguyên: Dự án tham vọng này đang ở giai đoạn ý tưởng. Tuy nhiên, với quy mô bao phủ toàn lưu vực sông Hồng ở phía Việt Nam, chắc chắn nó sẽ tạo ra nhiều tác động lên môi trường, sinh thái. Bản thân nhiều bộ ngành cũng đã nêu quan ngại về khía cạnh tác động môi trường của dự án này.
Cho đến nay, dường như các bộ ngành khá dễ dãi trong việc ủng hộ chủ dự án trong khi còn rất nhiều khía cạnh chưa được làm rõ. Các bên được giao nhiệm vụ “gác cổng” về môi trường cũng không có quan điểm rõ ràng, quyết liệt mà chỉ đi vào góp ý một vài điểm chi tiết cho dự án.
Ngoài ra, việc có bộ đề xuất bổ sung các dự án thủy điện vào quy hoạch thủy điện cho thấy sự lỏng lẻo, dễ dãi của các quy hoạch này. Tôi nghĩ Quốc hội và Chính phủ cần thắt chặt các quy hoạch phát triển, giảm thiểu việc tùy tiện thêm, bớt, bóp méo các quy hoạch như hiện nay.
Nhà báo Hoàng Anh Minh: Ông có thể nói rõ hơn về điều này?
Ông Trịnh Lê Nguyên: Năm 2013, Bộ Công Thương đã thống nhất với các địa phương loại bỏ ra khỏi quy hoạch 338 dự án thủy điện. Từ đó đến nay đã có thêm nhiều dự án tiếp tục được loại bỏ.
Về lâu dài, cơ cấu nguồn điện của Việt Nam giảm dần nguồn cung từ thủy điện. Chúng ta cần đầu tư nhiều hơn cho các nguồn năng lượng tái tạo, năng lượng sạch thay vì các nguồn năng lượng có tác động lớn lên môi trường và con người. Trong những năm vừa qua chúng ta đã chứng kiến rất nhiều hệ lụy từ thủy điện. Trên bình diện tổng thể, hầu hết những dòng sông lớn trên đất nước chúng ta đã bị băm nát bởi thủy điện.
Gần như toàn bộ hệ sinh thái sông ngòi đã bị biến dạng, thay đổi theo chiều hướng tiêu cực. Vì vậy, việc nhiều chuyên gia cũng như các cơ quan hữu quan quan ngại về 6 công trình thủy điện trong dự án này là điều dễ hiểu.
Nhà báo Hoàng Anh Minh: Thưa ông Phạm Quang Tú, nhà đầu tư đã đưa ra bài toán khá tham vọng về mặt tài chính. Tuy nhiên, đó mới chỉ là từ phía nhà đầu tư. Từ góc nhìn của một chuyên gia xã hội, theo ông các tác động cụ thể đối với kinh tế – xã hội của vùng đồng bằng sông Hồng là gì?
Ông Phạm Quang Tú: Sông Hồng bắt đầu chảy vào Việt Nam từ Lào Cai qua Yên Bái và tạo nên châu thổ sông Hồng, vùng đồng bằng lớn thứ hai của Việt Nam (sau vùng ĐBSCL). Vùng châu thổ sông Hồng nằm trên địa phận 9 tỉnh (từ Vĩnh Phúc đến Thái Bình) với tổng diện tích 15.000 km² và tổng dân số trên 20 triệu người, chiếm trên 22% tổng dân số của cả nước. Sinh kế của một bộ phận cư dân lớn trong vùng châu thổ sông Hồng phụ thuộc vào nông nghiệp như trồng lúa nước, hoa màu và nuôi trồng thủy sản.
Vì thế, có thể nói rằng dù dự án này chủ yếu được triển khai trên sông đoạn từ Lào Cai đến Việt Trì, nhưng sẽ tác động, ảnh hưởng phần lớn đến vùng hạ lưu thuộc đồng bằng châu thổ sông Hồng, một vùng dân sinh rất rộng lớn của đất nước. Câu hỏi đặt ra là các tác động này sẽ theo hướng tích cực hay tiêu cực đối với sinh kế của người dân trong vùng?
Nhìn vào tóm tắt dự án cho thấy chủ đầu tư đưa ra một đánh giá khá chung chung, mơ hồ để chủ yếu nêu lên các hiệu quả kinh tế – xã hội tích cực của dự án. Trong khi các ảnh hưởng tiêu cực chưa được nhận diện rõ ràng và phần nào bị lấp liếm trong giải trình của chủ đầu tư.
Nhà báo Hoàng Anh Minh: Vậy theo ông, các tác động cụ thể đối với kinh tế – xã hội và môi trường cần được làm rõ hơn trong dự án này là gì?
Ông Phạm Quang Tú: Thứ nhất là phải đánh giá được ảnh hưởng của việc xây dựng các đập thủy điện đến lưu lượng dòng chảy trong từng mùa, qua đó ảnh hưởng đến việc xâm nhập mặn (trong mùa thủy điện tích, giữ nước) đối với đồng bằng châu thổ Sông Hồng và sinh kế của người dân nuôi trồng thủy sản và canh tác nông nghiệp ở các tỉnh ven biển như thế nào?
Thứ hai là tên gọi sông Hồng xuất phát từ màu nước đỏ của dòng sông, đồng nghĩa với việc dòng sông mang một lượng phù sa rất lớn, đây là tài sản rất quý giá đối với sản xuất nông nghiệp của vùng châu thổ sông Hồng. Việc xây dựng các đập thủy điện trên dòng sông sẽ làm hạn chế phần lớn phù sa cho đồng bằng sông Hồng.
Dù đặc tính của vùng châu thổ này khác với vùng ĐBSCL (mùa lũ nước mang phù sa tràn khắp đồng bằng). Tuy nhiên, phù sa (được mang theo dòng nước khi tưới tiêu) vẫn là tài sản quý giá đối với sản xuất nông nghiệp của vùng châu thổ. Thiếu phù sa, người dân sẽ phải đầu tư nhiều hơn và ruộng đồng sẽ bị ô nhiễm (do sử dụng phân bón hóa học) hơn.
Thứ ba là quá trình nạo vét lòng sông sẽ ảnh hưởng đến xói lở bờ sông và cuộc sống của người dân hai vùng ven bờ sông ra sao? Ai là người chịu trách nhiệm bồi đắp, xây kè khi bờ sông bị xói lở? Đồng thời, quá trình nạo vét dòng sông sẽ là cơ hội để khai thác một lượng khoáng sản làm vật liệu xây dựng (cát) rất lớn. Công tác quản lý, sử dụng đối với lượng khoáng sản được khai thác này sẽ được thực hiện như thế nào? Trong quá khứ, chúng ta đã có nhiều dự án (như dự án khu kinh tế Nhơn Hội ở Quy Nhơn) được triển khai nhưng về cơ bản chủ đầu tư thực hiện giải phóng mặt bằng để khai thác khoáng sản (Titan trên tầng cát xám).
Thứ tư, cần đánh giá kỹ hơn về hiệu quả kinh tế từ các dự án thủy điện mang lại, do chênh lệch cột nước là không lớn, vì thế đừng nên quá kỳ vọng vào khả năng sản xuất điện của các dự án thủy điện này.
Cuối cùng, gần đây chúng ta đang đánh giá và phản đối việc xây dựng thủy điện trên dòng chính sông Mekong vì những hệ lụy của nó đối với vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Nay, nếu thực hiện dự án này, rất có thể chúng ta sẽ tự dẫm lên chân mình đối với sông Hồng và vùng châu thổ sông Hồng.
Nhà báo Hoàng Anh Minh: Chủ đầu tư đề xuất thực hiện dự án này theo mô hình BOO, theo đó sẽ tiến hành thu phí các tàu bè qua lại để thu hồi vốn đầu tư. Các ông đánh giá thế nào về việc này?
Ông Phạm Quang Tú: Chủ đầu tư dự kiến thực hiện dự án theo hình thức BOO, sau khi nạo vét sẽ thu phí giao thông với mức 50.000 đồng – 60.000 đồng / tấn hàng hóa (2 chặng). Việc thu phí này có thể thực hiện đối với các tàu có trọng tải lớn (thường là của các công ty vận tải lớn và những tàu mà trước khi nạo vét không di chuyển được do lòng sông cạn). Tuy nhiên, việc thu phí này sẽ là gánh nặng cho các tàu bè trọng tải nhỏ và vừa. Trước đây họ không phải trả phí và vẫn có thể chuyên chở hàng hóa, nay lại phải trả phí.
Điều này giống như việc một ngôi làng có con đường cũ, người dân vẫn thường xuyên qua lại – bỗng nhiên, một ngày đẹp trời, một doanh nghiệp đến đổ lên đường một lớp nhựa và tổ chức thu phí. Vì thế, khó có thể nói dự án này mang lại lợi ích cho người dân sản xuất vừa và nhỏ trong vùng.
Với thực trạng hiện nay, tôi cho rằng các doanh nghiệp làm ăn, buôn bán với vùng Vân Nam của Trung Quốc là người có thể được lợi nhiều nhất trong vận chuyển nếu tuyến đường thủy này được khơi thông. Có thể thấy trong chiến lược “đại khai phá miền Tây” của Trung Quốc, họ rất cần tìm đường ra biển cho các tỉnh miền Tây như Vân Nam.
Ông Trịnh Lê Nguyên: Dự án này “ôm trọn” cả lưu vực sông Hồng rộng lớn với chiều dài hơn 500km, trên địa bàn 9 tỉnh thành. Với thiết kế dự án theo hình thức hợp đồng BOO, có thể nhìn nhận đây là một động thái tư nhân hóa tài sản công, ở đây là nguồn tài nguyên nước, sông ngòi, đất đai trong khu vực dự án. Người dân, chính quyền và các tổ chức xã hội có quyền đòi hỏi được tham vấn ý kiến một cách đầy đủ đối với dự án này.
Đánh giá tác động môi trường của dự án sẽ cho biết thông tin về tác động cụ thể của dự án lên hệ sinh thái lưu vực sông Hồng. Tuy nhiên, bước này sẽ được thực hiện chỉ khi dự án được chấp nhận chủ trương đầu tư. Tôi hy vọng Thủ tướng Chính phủ sẽ cân nhắc cẩn trọng khi ra quyết định đối với dự án có quy mô ảnh hưởng rộng lớn này.
Nhà báo Hoàng Anh Minh: Như vậy là về tổng thể, dưới góc nhìn của các chuyên gia, rõ ràng là có rất nhiều vấn đề cần được làm rõ trước khi dự án này có thể được chấp thuận. Xin trân trọng cảm ơn các chuyên gia về cuộc trao đổi này!
