Mê Công đang đối mặt với một cuộc khủng hoảng. Biến đổi khí hậu và các con đập lớn trên dòng chính và các dòng nhánh đang khiến dòng chảy và mực nước sông Mê Công trở nên khó lường hơn. Từ mức thấp kỷ lục trong tháng 6 và tháng 7 đến lũ lụt lớn ở nhiều vùng trong lưu vực vào tháng 8 và tháng 9, các đập thủy điện đã làm trầm trọng thêm tác động đến dòng sông và người dân. Các đập lớn, đặc biệt là các đập được lên kế hoạch cho dòng chính là một nguyên nhân quan trọng – chứ không phải giải pháp – cho cuộc khủng hoảng sông Mê Công.
Thay vì thực hiện các bước khẩn cấp để giải quyết tình trạng suy giảm nhanh chóng về sức khỏe và năng suất của hệ thống sông, ngày 31/7/2019, chính phủ Lào chính thức thông báo cho Ủy hội sông Mê Công (MRC) về ý định xây dựng một dự án đập lớn khác trên dòng chính. Đập Luang Prabang là đập thứ 5 được trình lên để tham vấn trước theo Quy trình Thông báo trước, Tham vấn và Thỏa thuận (PNPCA).
Liên minh Cứu sông Mê Công quan ngại sâu sắc về các kế hoạch bắt đầu quy trình tham vấn trước cho đập Luang Prabang bởi những lo ngại về tác động từ các đập dòng chính hiện có và các đập được đưa ra tham vấn trước đó vẫn chưa được giải quyết.
Do đó, chúng tôi kêu gọi hủy bỏ đập Luang Prabang và các đập dòng chính được lên kế hoạch khác. Thay vì bắt tay vào một quy trình tham vấn trước còn thiếu sót, chúng tôi đề nghị các chính phủ hạ nguồn Mê Công và MRC giải quyết những mối quan ngại còn tồn tại về tác động của các đập dòng chính và thực hiện đánh giá toàn diện các lựa chọn để nghiên cứu giải pháp thay thế.
Các đập chính sẽ biến dòng sông thành một chuỗi hồ và sẽ gây ra những tác động lớn
Khởi xướng tham vấn trước cho đập Luang Prabang là bỏ qua các bằng chứng khoa học về các tác động tiêu cực và không thể đảo ngược mà các đập chính sẽ gây ra với toàn lưu vực vốn từng được MRC và các tổ chức khác chỉ ra. Nếu được xây dựng, đập Luang Prabang, kết hợp với các đập Pak Beng, Xayaburi và Pak Lay, sẽ biến sông Mê Công ở toàn bộ vùng Bắc Lào thành một chuỗi hồ nước theo bậc, dẫn đến thiệt hại lớn và không thể đảo ngược đối với sức khỏe và năng suất của dòng sông. Điều này có nghĩa là nhiều lợi ích kinh tế và xã hội mà dòng sông mang lại sẽ bị mất và dòng sông sẽ trở thành kênh nước để phát điện, chủ yếu mang lại lợi ích cho các công ty thủy điện.
Những quan ngại chưa được giải quyết làm lộ ra quá trình tham vấn trước đầy khiếm khuyết
Các quy trình tham vấn trước cho bốn đập chính – Xayaburi (2010-2011), Don Sahong (2014-2015), Pak Beng (2016-2017) và Pak Lay (2018-2019) – cho đến nay hầu như không giải quyết được các lo ngại về tác động cũng như yêu cầu nghiên cứu và thông tin thêm. Từ những sai sót nghiêm trọng trong các quy trình tham vấn trước vốn chưa được cải thiện, rất ít chỉ dấu cho thấy quy trình tham vấn trước đối với đập Luang Prabang sẽ khác với các đập trước hay có thể đảm bảo các tiêu chuẩn tối thiểu về tính minh bạch và trách nhiệm giải trình, chưa tính đến sự tham gia thực chất của các cộng đồng bị ảnh hưởng, xã hội dân sự và công chúng nói chung.
Việt Nam phải xem xét lại việc tham gia vào đập Luang Prabang
PV Power, công ty con của Tập đoàn Dầu khí Việt Nam (PVN) là nhà phát triển chính của đập Luang Prabang. Sự tham gia của một công ty quốc doanh Việt Nam vào việc xây đập trên dòng chính Mê Kông là mâu thuẫn với những lo ngại được Chính phủ Việt Nam nhắc đi nhắc lại trong các quá trình Tham vấn trước về các đập dòng chính cho đến nay. Trích dẫn những lo ngại về tác động đối với đồng bằng sông Cửu Long, trong quá trình Tham vấn trước của đập Xayaburi, Chính phủ Việt Nam đã kêu gọi “trì hoãn ít nhất 10 năm” đập Xayaburi và các đập dòng chính được lên kế hoạch khác. Gần đây, Việt Nam kêu gọi quan tâm nhiều hơn đến các nguồn năng lượng tái tạo để thay thế cho thủy điện trong lưu vực sông Mê Công nhằm góp phần “bảo vệ và sử dụng bền vững tài nguyên nước sông Mê Công cũng như ngăn ngừa các tác động tiêu cực đến sinh kế của người dân”.
Hơn nữa, PV Power có “tiếng xấu” về các dự án thủy điện ở Lào. Mặc dù đã hoàn thành, đập Xe Kaman 1 và 3 ở Nam Lào vận hành chưa tốt, gây ra tác động lớn đến các cộng đồng bị ảnh hưởng.
Do đập Luang Prabang sẽ làm trầm trọng thêm các tác động trên sông Mê Công và đồng bằng sông Cửu Long, Chính phủ Việt Nam phải xem xét lại việc tham gia vào dự án.
Không cần đến các đập dòng chính để đáp ứng nhu cầu năng lượng của khu vực
Nghiên cứu Hội đồng của MRC, từng đánh giá các kế hoạch phát triển hiện tại và tiềm năng, cho thấy rõ rằng một loạt các con đập được lên kế hoạch trên sông Mê Công và các dòng nhánh là mối đe dọa nghiêm trọng đối với sức khỏe sinh thái, sức sống kinh tế và an ninh lương thực của khu vực. Đối với các đập dòng chính, Nghiên cứu Hội đồng phát hiện rằng các tác động liên quan đến tính kết nối “là rất lớn và sâu rộng, che mờ những dự án phát triển tài nguyên nước khác đã được lên kế hoạch ở Hạ nguồn sông Mê Công”.
Một trong những khuyến nghị quan trọng của Nghiên cứu hội đồng là các chính phủ thành viên xem xét nghiêm túc các giải pháp năng lượng tái tạo thay thế cho đập lớn. Tuy nhiên, không có dấu hiệu nào cho thấy những khuyến nghị này đang được các chính phủ hạ nguồn Mê Công lựa chọn hoặc sử dụng để thông báo cho việc ra quyết định đối với các đập dòng chính.
Các đập dòng chính là không cần thiết cho mục đích đáp ứng nhu cầu năng lượng của khu vực. Báo cáo tóm tắt năm 2018 của MRC lưu ý rằng vào năm 2040, Lào có kế hoạch xuất khẩu 11.739 MW điện sang Thái Lan, trong khi các kế hoạch của Thái Lan cho biết họ sẽ chỉ nhập 4.274 MW. Mức chênh lệch gần 7.500 MW này lớn hơn công suất lắp đặt của cả bảy đập dòng chính được lên kế hoạch hoặc đang được xây dựng ở Lào.
Luôn có sẵn các lựa chọn và lộ trình năng lượng bền vững và công bằng hơn, tôn trọng quyền của cộng đồng và đáp ứng nhu cầu năng lượng và nước của khu vực. Tiềm năng về hiệu quả năng lượng và năng lượng tái tạo không phải là thủy điện trong khu vực cũng rất lớn. Đánh giá các lựa chọn toàn diện có thể giúp xác định lộ trình và lựa chọn năng lượng bền vững, công bằng hơn cho khu vực vốn không đòi hỏi phải phá hủy các hệ thống sông vốn đang là sinh kế của hàng triệu người”.
Thông cáo được Liên minh Cứu sông Mê Công phát đi vào ngày 8/10/2019 – ngày bắt đầu quá trình tham vấn trước đối với Dự án đập Luang Prabang.
